The art of Genocide

Ցեղասպանության <<արվեստը>>

Բացիր աչքերդ,
Արևների լճակը,
Մարիր թախիծդ:

Տես մայրամուտը,
Արևի մառախուղը,
Արբիր նրանով...

Մոխիր է ներկադ,
Ու լողում են հուշերդ,
Քամի ես և հուշ,
Մոխրի նստվածք ես հոգում,
Կողպված է դուռը հոգու...

Խոստովանություն. Սևադեղին ցուցակ

Եթե չլինեին օրենքները, ապա ոչ ոք դրանք չէր խախտի:

Խոստանում եմ մոռանալով բոլորին, խոսել միայն իմ անունից: (Չնայած այն հանգամանքին, որ միշտ աշխատում եմ կատարել խոստումներս, խնդրում եմ ուշադիր լինել և տեղեկացնել նույնիսկ փոքրիկ խախտման դեպքում)

Շրջական ստիպող հիմունք է, որը ստիպում է խախտել օրենքներ: Շրջակայի մասնիկներից մեկը՝ դպրոցը, մեծագույն ուժերից մեկն է, որը դրդում է խախտել  մի շարք օրենքներ:


Խախտված օրենքների ցուցակ՝  անձնական <<Սևադեղին ցուցակ>>

Օրենք 1. Չփախչել դասերից:
Չնայած ամեն ինչի ես դրդված եմ եղել փախչել մաթեմատիկայի և պարի դասերից: Երբեմն պատահել է, որ փախչել եմ անգլերենից:

Օրենք. 2. Կատարած աշխատանքը տեղադրել բլոգում:
Պատրաստել եմ հետազոտական աշխատանքներ, բայց մեծ մասը չեմ տեղադրել բլոգում:

Օրենք 3. Մասնակցել ընդհանու պարապմունքին:
Ոչ միշտ եմ մասնակցում ընդհանուր պարապմունքին և հաճախ ուշանում եմ:

Օրենք 4. Օրը երկու անգամ ստուգել ուսումնական էլ. փոստը:

Հիմնականում այն ստուգում եմ մեկ անգամ կամ էլ չեմ ստուգում:

Օրենք 5. Մասնակցել ուսումնական ստուգատեսներին ևԴիջիտեքին:

Չնայած, որ չեմ խախտել այս պայմանը, կհամարեմ այն խախտված:

Օրենք 6. Բացակայության դպքում էլ. փոստով նախօրոք տեղեկացնել:

Երբեք չեմ տեղեկացրել, նույնիսկ չեմ էլ հիշել այս պայմանի մասին:

Հովհաննես Թումանյան

Հովհաննես Թադևոսի Թումանյան (19 փետրվարի, 1869, Դսեղ - 23 մարտի, 1923, Մոսկվա), հայ բանաստեղծ, արձակագիր, գրական, ազգային և հասարակական գործիչ։ Գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, բալլադներ, պատմվածքներ ու հեքիաթներ, ակնարկներ, քննադատական ու հրապարակախոսական հոդվածներ, կատարել է թարգմանություններ, մշակել է էպոսի «Սասունցի Դավիթ» Ճյուղը։

Համարվում է ամենայն հայոց բանաստեղծ։

Նրա գործերը մեծ մասամբ գրված են ռեալիստական ոճով, երբեմն կենտրոնանալով իր ժամանակների ամենօրյա կյանքի վրա։ Ծնվելով Լոռվա Դսեղ գյուղում, Թումանյանը երիտասարդ տարիքում տեղափոխվեց Թիֆլիս, որը ողջ 19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբներին Ռուսական կայսրությունում հայ մշակութային կյանքի կենտրոնն էր։ Շուտով նա հայտնի դարձավ հայկական հասարակության լայն շրջանակներին շնորհիվ իր պարզ, բայց բառացիկ պոետիկ ստեղծագործությունների միջոցով։ Թումանյանի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանվել են մի շարք ֆիլմեր։ Եվս երկու՝ Անուշ (1912) և Ալմաստ (1930) օպերաները հիմնված են Թումանյանի ստեղծագործությունների վրա։

Հովհաննես Թումանյանի հայրը՝ Ասլանը (1839-1898), գյուղի քահանան էր՝ ձեռնադրված որպես Տեր-Թադևոս։ Նա պատկանում էր ազնվական Թումանյան տոհմին, որ սերում էր Տարոնից 10-11-րդ դարերում Լոռի գաղթած Մամիկոնյաններից։ Մայրը՝ Սոնան (1842-1936) ծագում էր Քոչարյանների տոհմից և նույնպես դսեղցի էր։ Լինելով զրույց սիրող և լավ պատմող կին՝ նա իր երեխաներին լեգենդներ, առակներ և հեքիաթներ էր պատմում, համեմած ժողովրդական ոճով և դարձվածներով։ Թումանյանն ութ երեխաներից ամենաավագն էր. մյուս երեխաներն էին՝ Ռոստոմ (1871-1915), Օսան (1874-1926), Իսկուհի (1878-1943), Վահան (1881-1937), Աստղիկ (1885-1953), Արշավիր (1888-1921), Արտաշես (1892-1916)։

Հովհաննես Թումանյանը ծնվել է 1869 թվականի փետրվարի 19-ին, Լոռվա Դսեղ գյուղում։

1877-1879 թվականներին Թումանյանը սովորել է Դսեղի ծխական դպրոցում։ 1879-1883 սովորել է Ջալալօղլու (այժմ Ստեփանավան) նորաբաց երկսեռ դպրոցում[5]։ 1883 թվականից բնակվել է Թիֆլիսում։ 1883-1887 թվականներին սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, սակայն նյութական ծանր դրության պատճառով 1887 թ. կիսատ թողնելով ուսումը, աշխատել է Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում, այնուհետև Հայ Հրատարակչական միության գրասենյակում (մինչև 1893 թ.)։ 1893 թվականից աշխատակցել է «Աղբյուր», «Մուրճ», «Հասկեր», «Հորիզոն» պարբերականներին, զբաղվելով գրական և հասարակական գործունեությամբ։

1899 թվականին նրա նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծվել է «Վերնատուն» գրական խմբակը, որի անդամներն էին Ավետիք Իսահակյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Լևոն Շանթը, Ղազարոս Աղայանը, Պերճ Պռոշյանը, Նիկոլ Աղբալյանը և ուրիշներ։ Որոշ ընդմիջումներով խմբակը գոյատևել է մինչև 1908 թ.։

1912 թվականին Թումանյանն ընտրվել է նորաստեղծ Հայ գրողների կովկասյան ընկերության նախագահ, իսկ 1918 թվականին՝ Հայոց հայրենակցական միությունների միության (ՀՀՄՄ) նախագահ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմում (1914-1918 թթ.) հայ ժողովրդի կրած վնասները հաշվելու և Փարիզի հաշտության խորհրդաժողովին (1919-1920 թթ.) ներկայացնելու նպատակով ՀՀՄՄ-ն 1918 թ-ին ստեղծել է Քննիչ հանձնաժողով՝ Թումանյանի գլխավորությամբ։

 1912-1921 թվականներին եղել է Հայ գրողների կովկասյան միության նախագահ։ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո նախագահում է Հայաստանի օգնության կոմիտեն (1921-1922)։ 1921թ-ի աշնանը Թումանյանը մեկնում է Կոստանդնուպոլիս՝ հայ գաղթականների համար օգնություն գտնելու նպատակով։ Մի քանի ամիս մնալով այնտեղ նա վերադառնում է հիվանդացած։ 1922 թ-ին տարած վիրահատությունից հետո Թումանյանի ինքնազգացողությունը լավանում է, սակայն սեպտեմբերին հիվանդությունը դարձյալ իրեն զգացնել է տալիս։ Թումանյանին տեղափոխում են Մոսկվայի հիվանդանոցներից մեկը, սակայն 1923 թ. մարտի 23-ին, 54 տարեկան հասակում Հովհաննես Թումանյանը վախճանվում է։

1888 թվականին, տասնինը տարեկան հասակում, Թումանյանն ամուսնանում է տասնյոթամյա Օլգա Մաճկալյանի հետ։ Նրանք ունեցան 10 երեխա՝ Մուշեղ (1889-1938), Աշխեն (1891-1968), Նվարդ (1892-1957), Արտավազդ (1894-1918), Համլիկ (1896-1937), Անուշ (1898-1927), Արփենիկ (1899-1981), Արեգ (1900-1939), Սեդա (1905-1988), Թամար (1907-1989)։

Թումանյան...

Թումանյան...Հովհաննես: Կարդացեք... ինքներդ... վերլուծեք: Պարզ է գրում, բայց բարդ է: Մի անգամից չեք հասկանա, բայց դե պետք է փորձեք: Դժվար է, բայց հետաքրքիր է: Կարդում ես... քեզ թվում է հասկանում ես, բայց չէ ՝ հեչ էլ չես հասկանում: Այդպես է: Ինձ էլ էր թվում հասկացել եմ: Չէի հավանել: Ասում էի անհեթեթ է: Կրկին կարդացի: Մտածեցի... Շատ բան նկատեցի, որ նախկինում չէի հասկացել... Դուք էլ փորձեք... Կհավանեք... Վատը չէ... Լույս է... բայց մութ է... Անմահ... Չ՛է, մահկանացու...

Մասնագիտական կողմնորոշում

Դեռ վերջնականապես չեմ կողմնորոշվել, թե ինչ մասնագիտություն եմ ցանկանում ունենալ: Տատանվում եմ ճարտարապե և ռեժիսոր մասնագիտությունների միջև: Տատանվում եմ այս երկուսի միջև, քանի որ դրանք կապված են արվեստի հետ և ավելի համապատասխան են ինձ քան այլ մասնագիտություններ: Եթե լինեմ ճարտարապետ, ապա կարող եմ ստեղծագործել և նկարել, իսկ եթե լինեմ ռեժիսոր նույնպես կարող եմ ստեղծագործել: Օգնել են ծնողներս, բայց ոչ շատ՝ ընդամենը ուղություն ցույց տալով: Այդքան էլ չեմ ուսումնասիրել, թե ճարտարապետը կամ  ռեժիսորը իչքանով են պահանջվծ աշխատանքային շուկայում: Հաշվի չեմ առել մասնագիտության արդիականություն, քանի որ  դա ինձ համար էական չէ:

Հայկական մշակույթը 19-20-րդ դարի սկզբին

Հայ մշակույթը 19-րդ դարում մեծ վերելք ապրեց: Այս հանգամանքը պայմանավորված էր նրանով, որ Արեւելյան Հայաստանը միացվեց Ռուսաստանին, որտեղ կային բարենպաստ պայմաններ հայ ժողովրդի տնտեսական ու մշակութային առաջընթացի համար: Միաժամանակ հայ մշակույթը շարունակեց իր վերելքը նաեւ գաղթօջախներում: Հայ մշակույթի խոշոր կենտրոններն էին Թիֆլիսը, Բաքուն, Նոր Նախիջեւանը, Մոսկվան, Կ.Պոլիսը, Վենետիկը եւ այլն: Վենետիկում եւ Վիեննայում հաստատված Մխիթարյան միաբանության անդամները շարունակեցին իրենց բեղուն գիտակրթական ու մշակութաստեղծ գործունեությունը:

Կրթական համակարգը

Մշակույթի կարեւոր ոլորտներից է դպրոցը: Վերընթաց ուղի մտավ կրթական գործը, ինչի համար բարենպաստ հող ստեղծեց մի շարք նշանավոր հայկական միջնակարգ դպրոցների բացումը:

1799թ. Զմյուռնիայում բացվեց Մեսրոպյան վարժարանը:

1810 թ, վաճառական Նիկողայոս Աղաբաբյանը Աստրախանում հիմնադրում է Աղաբաբյան դպրոցը: Թեև դպրոցը պահվում էր հայերի միջոցներով, բայց 1822 թ. այն անցավ իշխանությունների տնօրինության ներքո: Սովորողները գլխավորապես հայ երեխաներ էին, բայց դասավանդումր կատարվում էր հիմնականում ռուսերեն: Դպրոցի բացման առաջին տարիներից, ավելի քան մեկ տասնամյակ, այստեղ արդյունավետ գործունեություն է ծավալել անվանի մանկավարժ Սերովբե Պատկանյանը:

Ռուսաստանում բարձր դիրքի հասած նշանավոր արդյունաբերողներ և կալվածատերեր Լազարյանների տրամադրած միջոցներով 1815 թ. Մոսկվայում բացվում է Լազարյան ճեմարանը, որը կոչված էր դաստիարակելու  հայ մտավորականության մի նոր սերունդ, նաև պատրաստել արևելյան լեզուների հմուտ մասնագետներ: Ճեմարանի հիմնադիրների նպատակն էր նպաստել արևելյան երկրների հետ հաղորդակցության սերտացմանը և Արևելքի ժողովուրդների քաղաքակրթության հետագոտությանը: Լազարյան ճեմարանը դեպի իրեն էր ձգում ուսումնատենչ հայ պատանիներին ինչպես Կովկասից ու Արևմտյան Հայաստանից, այնպես էլ հեռավոր երկրներից, անգամ' Հնդկաստանից: Որբ ու աղքատ երեխաների ուսուցման համար Լազարյաններր և ճեմարանի Հոգաբարձուները հրատարակում էին հայ իրականության մեջ առաջին անգամ ստեղծված դասագրքեր, թարգմանական ու ինքնուրույն աշխատություններ: Ճեմարանում դասավանդել են հայ մշակույթի նշանավոր դեմքեր Հարություն Ալամդարյանր, Ստեփան Նազարյանը, Միքայել Նալբանդյանը, Սմբատ Շահազիզը, Մկրտիչ Էմինը և ուրիշներ: Շրջանավարտները արգասավոր գործունեություն էին ծավալում հայկական դպրոցներում, թերթերի ու ամսագրերի խմբագրություններում: Լազարյան ճեմարանը միաժամանակ նաև արևելագիտական խոշոր կենտրոն էր, ուր իրենց կրթությունն են ստացել բազմաթիվ ռուս նշանավոր արևելագետներ:

Արևելահայության կրթական կյանքում բացառիկ դեր է խաղում Թիֆլիսը: XIX դ. սկզբին այստեղ արդեն կային մի քանի փոքր դպրոցներ: 1814 թ. Թիֆլիսի թե մի առաջնորդ է նշանակվում Ներսես Աշտարակեցին: Նա համառ ջանքեր է գործադրում հիմնելու այնպիսի կրթական կենտրոն, որը մոտ գտնվեր Հայաստանին և սերտորեն կապված լիներ հայ իրականությանը: 1815 թ, նա քաղաքի հոգևոր կենտրոններից մեկում՝ Վանքում, բացում է դպրոց, որտեղ նախնական կրթութություն են ստանում նաև Մեսրոպ Թաղիադյանը, Խաչատուր Աբովյանը և Ստեփանոս Նազարյանը: Այնուամենայնիվ, Այսրկովկասի հայկական գլխավոր կրթական կենտրոնի դերն ամբողջ XIX դարի ընթացքում պատկանում էր 1824 թ. Թիֆլիսում բացված դպրոցին, որն ի պատիվ Ներսես Աշտարակեցու 1861 թ. կոչվեց Ներսիսյան: Առանձնապես բեղմնավոր էր դպրոցի գործունեության առածին հնգամյակր, երբ նրա տեսուչն էր ականավոր բանաստեղծ ու հասարակական գործիչ Հարություն Ալամդարյանր: Նրա հեռանալուց և առավել ևս 1837 թ. թեմական վարժարանի վերածվելուց հետո դպրոցի կյանքում անկում է տեղի ունենում; Դպրոցի նոր վերելքր սկսվեց XIX դ. կեսերին և կապված էր հայտնի մանկավարժ Պետրոս Շանչյանի անվան հետ: 1851-1857 թթ. վարելով դպրոցի տեսչի պաշտոնր՝ նա հիմնովին բարելավեց կրթական գործի դրվածքը: Դպրոցական ծրագրում տեղ գտան մի շարք նոր առարկաներ (բնական գիտություններ, ընդհանուր պատմություն, ֆրանսերեն), արգելվեցին մարմնական պատիժները: 1861 թ. դպրոցը կառավարվում էր ժողովրդի կողմից րնտրված հոգաբարձուների միջոցով: Այդ առաջադիմական սկղբունքր հետզհետե տարածում գտավ արևելահայ բոլոր դպրոցներում: Դպրոցի սաներից շատերր, այդ թվում Խաչատուր Աբովյանը և Ստեփանոս Նազարյանը, իրենց կրթությունը շարունակում են ռուսական ու եվրոպական համալսարաններում: Ներսիսյան դպրոցի շրջանավարտները խոշոր նպաստ են բերել Հայկական մշակույթի տարբեր բնագավառների զարգացման գործին:

Լազարյան ճեմարանը և Ներսիսյան դպրոցը այն կենտրոններն էին, որտեղ մշակվում էր հայ աշխարհիկ գրական լեզուն, թեև երկու ուսումնական հաստատություններում էլ սկզբնական շրջանում դասավանդման հիմնական լեզուն գրաբարն էր:

Ռուսաստանի հայաշատ քաղաքներից կրթական կարևոր կենտրոն էր նաև Նոր Նախիջևանը: Այստեղ դպրոցական կյանքը կանոնավոր կերպարանք է ընդունում 1830-ական թթ., երբ քաղաքում գործունեություն են ծավալում Լազարյան ճեմարանի սաները, ինչպես նաև Սերովբե Պատկանյանի որդին՝ Գաբրիել Պատկանյանը: XIX դ. սկգբներին դպրոցներ բացվեցին նաև Ղրիմի հայաշատ բնակավայրերում: 1858-1871 թթ. Թեոդոսիայում գործում էր Խալիբյան արական ուսումնարանը, որը ժամանակի հայտնի կրթական կենտրոններից էր:

XIX դ. առաջին երեսնամյակից դպրոցական կյանքի աշխուժացում է դիտվում նաև Արևելյան Հայաստանի գավառներում: Պետական գավառային դպրոցներ են հիմնադրվում Շուշիում (1830), Ախալցխայում (1831). Երևանում (1832), Նախիջևանում (1837), Ալեքսանդրապոլում (1847): 1836 թ., ռուսական կառավարության հաստատած կանոնադրության («Պոլոժենիե») համաձայն հայոց եկեղեցուն իրավունք է տրվում արևելահայ թեմերում բացել թեմական դպրոցներ, որոնք պետք է ունենային միջնակարգ դպրոցի մակարդակ: 1837 թ. հիմնադրվեցին Երևանի, հաջորդ տարում՝ Շուշիի և Աստրախանի թեմական դպրոցներր: Նախատեսված էր, որ այդ դպրոցներր պետք է հոգևորականներ պատրաստեին, ուստի սովորելու համար սկզբում ընդունում էին միայն հոգևորականների երեխաներին: Հետագայում այդ սահմանափակումր վերացվեց: Սկզբնական շրջանում առարկաների մի մասը դասավանդվում էր ռուսերեն: Այդ դպրոցներում տիրապետող էր եկեղեցական ոգին: Թեմական դպրոցների դերն ու հասարակական կշիռն աճեց 1870-1880-ական թվականներին, երբ ավելացան դասավանդվող առարկաները, իսկ ուսուցումը գերաղանցապես ղարձավ հայերեն: Երևանի թեմական դպրոցն իր երկարամյա գործունեությամբ խոշոր դեր կատարեց Արարատյան դաշտի բնակչության մտավոր ու հասարակական զարգացման ասպարեզում, իսկ Արցախի հայության համար նույն նշանակությունն ունեցավ Շուշիի թեմական դպրոցր: Թեմական դպրոցների թվին էր պատկանում նաև 1881 թ. Նոր Նախիջևանում բացված դպրոցր: Թեմական դպրոցները փաստորեն ղարձել էին միջնակարգ աշխարհիկ կրթություն ստանալու կենտրոններ, որտեղ հիմնականում ուսուցիչներ էին պատրաստում:

1874 թ, էջմիածնում հիմնադրվեց Գևորգյան հոգևոր ճեմարանը, որն ուներ երկու բաժին: Դասարանական բաժինը թեմական դպրոցի ծավալ ուներ, իսկ լսարանական բաժնում սաները ստանում էին բազմակողմանի, այդ թվում՝ հիմնավոր հայագիտական կրթություն: Գևորզյան ճեմարանում դասավանդում էին բազմաթիվ նշանավոր գիտնականներ, հոգևորականներ, արվեստի գործիչներ: Հակառակ նպատակադրմանը՝ ճեմարանի սաները գործունեություն էին ծավալում ոչ միայն եկեղեցական ասպարեզում, այլ դառնում էին նաև աշխարհիկ գործիչներ:

Այդ թվում նաև 1837թ.` Երեւանի, իսկ 1838թ.` Շուշիի թեմական դպրոցները, 1838թ. Կ.Պոլսում` Սկյուտարի ճեմարանը, 1878թ.` Վանի վարժապետանոցը, 1881թ.` Էրզրումի Սանասարյան վարժարանը եւ Երեւանի ուսուցչական սեմինարիան:

1860-ական թթ. սկզբներից բացվում են նաև իգական դպրոցներ: Պերճ Պռոշյանը հիմնադրեց Շուշիի (1864) և Երևանի Գայանյան (1866) դպրոցները: Երևանի և Թիֆլիսի Գայանյան (բացվել է 1869 թ.) դպրոցներր շուտով ձեռք բերեցին միջնակարգ դպրոցի աստիճան և աչքի ընկան մանկավարժներ պատրաստելու գործում: Բացվեցին նաեւ Ախալցխայում` Եղիսաբեթյան, Ալեքսանդրապոլում` Արղության դպրոցները:

Արևմտահայ դպրոցում որոշակի առաջընթաց է սկսվում 1863 թ. թուրքական իշխանությունների կողմից հայոց ազգային սահմանաղրության հաստատումից հետո; Կոստանդնուպոլսում գործող մի շարք դպրոցներից նշանավոր էր պատրիարք Ներսես Վարժապետյանի հիմնադրած Կեդրոնական վարժարանը: Բուն Արևմտյան Հայաստանում առավել հայտնի կրթական հաստատություններ էին 1881 թ. Կարինում բացված Սանասարյան վարժարանը և Վանում գործող Կեդրոնական, Երկրագործական, Երամյան վարժարանները: 1889 թ. Կոստանդնուպոլսի մոտ գտնվող Արմաշի վանքում բացվեց Արմաշի դպրեվանքը, որը բարձրագույն հոգևոր ուսումնական հաստատություն էր և արևմտահայերի համար ունեցավ նույն նշանակությունը, ինչ Գորգյան ճեմարանր արևելահայերի կյանքում: XIX դ. երկրորդ կեսին բազմաթիվ բարեկարգ դպրոցներ բացվեցին նաև Արևմտյան Հայաստանի այլ քաղաքներում (Խարբերդ, Կեսարիա, Մուշ, Սեբաստիա): Արևմտյան Հայաստանում գործում էին նաև կաթոլիկական ու բողոքական դպրոցներ: Արևմտահայերի կրթական գործը աբդուլհամիդյան վարչակարգի ծանր պայմաններում բախվում էր անասելի դժվարությունների:

20-րդ դարի սկզբին Արեւմտյան Հայաստանում եւ Թուրքիայի հայաբնակ այլ շրջաններում, ի հեճուկս թուրքական բռնապետության արգելքների ու հալածանքների, գործում էին 300-ից ավելի հայկական դպրոցներ` մոտ 40.000 աշակերտներով: Արեւելյան Հայաստանում եւ Ռուսական կայսրության հայաբնակ այլ շրջաններում գործում էին տարբեր տիպի 400 հայկական դպրոցներ` մոտ 30.000 աշակերտներով եւ 900 ուսուցիչներով: Հայկական դպրոցներին ծանր հարված հասցրեց հայ եկեղեցական գույքը բռնագրավելու մասին 1903թ. ցարական հրամանագիրը, որը բարեբախտաբար 1905թ. չեղյալ համարվեց: 20-րդ դարի սկզբին շարունակում էին գործել Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը, Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը, Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանը, Երեւանի եւ Շուշիի հոգեւոր թեմական դպրոցները եւ այլն:

Արևմտահայ իրականության մեջ առաջին միջնակարգ դպրոցը 1838 թ. բացված Սկյութարի (Կոստանդնուպոլիս) ճեմարանն էր, որի ծրագիրը կազմված էր եվրոպական դպրոցների օրինակով: Խոշոր կրթական կենտրոն էր դեռևս 1799 թ. Զմյուռնիայում հիմնադրված Մեսրոպյան դպրոցը, որը գոյատևել է մինչև 1922 թ. և փակվել քաղաքի հայկական համայնքի վերացման հետ միաժամանակ: Այստեղ դասավանդել են ժամանակի հայտնի մանկավարժներ, իսկ սովորողների թվում եղել են հետագայում հայտնի դարձած մի շարք նշանավոր հասարակական ու մշակութային գործիչներ: Արևմտահայության կրթական կյանքում (Կոստանդնուպոլսում և այլուր) կարևոր դեր էին խաղում Մխիթարյան միաբանության ջանքերով գործող դպրոցները: Հնդկահայ մեծահարուստներ Սամվել Մուրադի և էդուարդ Ռափայելի միջոցներով 1834 և 1836 թթ. բացվեցին Մուրադյան և Ռափայելյան դպրոցները: Առաջինը հիմնականում գործել է Փարիզում, երկրորդը՝ Վենետիկում: 1870 թ. Մուրադյան դպրոցր տեղափոխվեց Վենետիկ, և Մխիթարյան վանքի ենթակայությամբ ստեղծվեց Մուրադ-Ռափայելյան միացյալ վարժարանը: Հնդկահայերի միջավայրում առավել նշանավոր կրթական կենտրոնը 1821 թ. Կալկաթայում հիմնադրված Մարդասիրաց ճեմարանն էր, որն ուներ իր տպարանը: Երկսեռ աշակերտներով այդ դպրոցը արդյունավետ գործունեություն է ծավալ ել գերազանցապես հնդկահայերի և պարսկահայերի շրջանում:

Բարձր զարգացման հասավ հայ մանկավարժական միտքը: Այդ ոլորտում խոշոր ներդրում ունեցան Խաչատուր Աբովյանը, Ղազարոս Աղայանը, Ռեթեոս Պերպերյանը եւ ուրիշներ:

XIX դ. վերջերին և XX դ. սկզբին ցարական իշխանություններն անօրինակ հալածանքներ սկսեցին հայկական դպրոցների դեմ: 1880-֊ական և 1890-ական թթ. կեսերին ցարիզմը ժամանակավորապես փակեց Հայկական եկեղեցու տնօրինությանը հանձնված դպրոցների մեծ մասը: Միայն հայության բուռն ելույթները ստիպեցին Նիկոլայ II-ին 1905 թ, օգոստոսի 1-ին Հայոց եկեղեցուն վերադարձնել նրանից խլված ունեցվածքը և կրթական գործով զբաղվելու հնարավորությունը, որոնցից նա զրկվել էր 1903 թ. հունիսի 12-ի չարաբաստիկ օրենքով:

Պատմագիտությունը

Բարձր զարգացման հասան հայագիտությունն ու պատմագրությունը: Հայագիտական եւ պատմագիտական արժեքավոր աշխատություններ հրատարակեցին Մաղաքիա Օրմանյանը, Քերովբե Պատկանյանը, Ալեքսանդր Երիցյանը, Մկրտիչ Էմինը, Լեոն, Ղեւոնդ Ալիշանը, Նիկողայոս Ադոնցը եւ ուրիշներ:

Մ. Օրմանյանի հրատարակած բազմաթիվ աշխատություններից են «Հայոց եկեղեցին», եռահատոր «Ազգապատումը»: Նա իրավացիորեն գտնում էր, որ հայոց եկեղեցին ազգային բնույթ ունի, եւ որ հայ եկեղեցու եւ ազգի պատմությունը կազմում են միասնություն: Լեոն հրատարակեց մեծաթիվ արժեքավոր ուսումնասիրություններ: Ն. Ադոնցի «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում» մեծարժեք աշխատությունը համակողմանիորեն ներկայացնում է միջնադարյան Հայաստանը:

Պատմագիտությունը նախապես կրել է նկարագրական բնույթ: XIX դարից սկսվել է սոցիալ-տնտեսական հարցերի ուսումնասիրությունը, և պատմագիտությունը դարձել է հասարակության կյանքը հետազոտող գիտություն: Նրա գլխավոր խնդիրներից է հասարակության ստույգ պատմության ուսումնասիրությունը՝ իր հաջորդականության մեջ: Պատմագիտությունը հենվում է հասարակության զարգացման ընթացքն արտացոլող անցյալի ու ներկայի փաստերի վրա. դրանց հավաքումը, համակարգումը, համադրումը և վերլուծությունը պատմագիտության հիմքն է:

Հովսեփ Գաթրճյանն աչքի ընկավ դասական հայերենին նվիրված լեզվաբանական արժեքավոր հետազոտություններով: Նա նաև առաջինն էր, որ շարադրեց և 1849-1852 թթ. հրատարակեց համաշխարհային պատմության երկհատոր մի ձեռնարկ: XIX դ. հայագիտությունն առավել խոշոր հաջողությունների է հասնում Ֆրանսիայում: Ասպարեզ են մտնում ականավոր գիտնականներ էդուարդ Դյուլորիեն, Վիկտոր Լանդլուան և Մարի Բրոսսևն, ընդ որում վերջինս տեղափոխվում է Ռուսաստան և արդյունավետ գործունեություն ծավալում Հայոց և վրաց պատմության հետազոտության ու բանասիրության բնագավառում: XIX դ. վերջին փորձեր արվեցին Հայաստանի պատմության ամբողջական պատկերը ներկայացնելու ուղղությամբ: Ստեփան Պալասանյանի «Պատմություն Հայոց. սկզբից մինչև մեր օրերը» աշխատությունը, որն առաջին անգամ լույս տեսավ 1890 թ, և երկար տարիներ հաջողությամբ ծառայեց որպես ուսումնական ձեռնարկ: Անտոն Գարադաշյանը իր քառահատոր «Քննական պատմություն հայոց» աշխատությամբ վերլուծում էր հայոց պատմության ընթացքր՝ վաղնջական ժամանակներից մինչև V դարի վերջերը նա հայ քննական պատմագիտության հիմնադիրն է: Ականավոր հայագետներ Բարսեղ Սարգիսյանը և Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը շարադրեցին միջնադարյան հայ աղանդավորական շարժումներին նվիրված արժեքավոր ուսումնասիրություններ: XIX               դ. երկրորդ կեսին հայագիտության ասպարեզում աչքի ընկնող աշխատանքներ են կատարվում Ռուսաստանում և Եվրոպայի համալսարանական կենտրոններում: Հայ միջնադարյան պատմիչների երկերի թարգմանության, հայ ազգագրության և հավատալիքների հետազոտության առումով նշանակալից էր Լազարյան ճեմարանի պրոֆեսոր Մկրտիչ Էմինի դերը: Նրա սաներից՝ Քերովբե Պատկանյանը արդյունավետ գործունեություն ծավալեց Ս. Պետերբուրդի համալսարանում և հանդես եկավ հին շրջանի պատմությանը, լեզվին ու մատենագրությանը նվիրված մեծարժեք ուսումնասիրություններով: Լազարյան ճեմարանում Մկրտիչ Էմինի գործը շարունակեց նրա մյուս աշակերտը՝ Գրիգոր Խալաթյանցը: Իր ամբողջ կյանքում երբեք Հայաստանը չտեսած՝ նրա կերպարի կերտմանը նվիրվեց անվանի բանաստեղծ և խոշոր Հայագետ-պատմաբան Ղևոնդ Ալիշանը: Առանձնապես նշանավոր են միջնադարյան Հայաստանի առանձին նահանգներին («Շիրակ», «Այրարատ», «Սիսական») վերաբերող նրա բազմահատոր աշխատությունները: Կյանքի վերջին տարիներին Ալիշանը հրատարակության պատրաստեց «Հայապատում» երկհատոր ծավալուն աշխատությունը, որը խոշոր ներդրում է Հայ միջնադարյան պատմագրության հետազոտության բնագավառում:

XX          դ. սկզբին հայ պատմագիտությունը հասավ նոր հաջողությունների. ստեղծվեցին տեսական բարձր մակարդակով ու վերլուծական ուղղվածությամբ աչքի ընկնող բազմաթիվ աշխատություններ: Միջնադարյան Հայաստանի պատմությանն ու հայ բանասիրությանը նվիրված կոթողային աշխատություններ գրեց Ս. Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր Նիկողայոս Ադոնցը՝ ականավոր կովկասագետ հայագետ Նիկողայոս Մառի սանը: 1908 թ, նա ռուսերեն լույս րնծայեց հայագիտության գլուխգործոցներից մեկը՝ «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում» աշխատությունը: Այդ հիմնարար հետազոտության մեջ հեղինակն անդրադարձել է Հայաստանում ավատատիրության պատմության հիմնահարցերին, երկրի պատմական աշխարհագրությանր, հայ-բյուզանդական հարաբերություններին 1920 թ. հետո Ադոնցն ապրում և ստեղծագործում էր Լոնդոնում, Փարիզում, ապա Բրյուսելում: Իր աշխատությունները տպագրել է միջազգային հեղինակավոր հանդեսներում:

Լեոն (Առաքել Բաբախանյան) թողել է պատմագիտական, գրականագիտական և հրապարակախոսական մեծածավալ ժառանգություն, գրել է նաև գեղարվեստական արժեքավոր գործեր: Պատմաբանը անդրադարձել է XIX դ. հայ հասարակական- քաղաքական պատմությանը, բազմիցս մեկնաբանել է (որոշ դեպքերում նաև սխալ դիրքերից) հայկական հարցը, հեղինակել է հայ մշակույթի պատմությունը լուսաբանող մի շարք աշխատություններ: XX դ. սկզբին նա ծրագրել էր շարադրել Հայաստանի ամբողջական պատմությունր, սակայն չհասցրեց լիովին իրականացնել իր մտահղացումր: Կենդանության տարիներին Լեոն տպագրեց իր «Հայոց պատմություն» կոթողային աշխատության միայն առաջին հատորը,  իսկ հաջորդ երկու հատորները լույս տեսան նրա մահից հետո 1912-1927 թթ. հրատարակվում է Կ. Պոլսի նախկին պատրիարք Մաղաքիա Օրմանյանի «Ազգապատում» եռահատոր աշխատությունը, որը ներկայացնում է Հայոց եկեղեցու պատմությունը սկզբից մինչև XX դ. սկզբները: Եկեղեցու պատմությունը դիտարկելով որպես հայոց պատմության առանցք՝ գիտնականը հանգամանորեն լուսաբանել է կաթողիկոսական աթոռների, աղանդավորական շարժումների, քաղաքական կարևոր անցուդարձերի պատմությունը:

Դարասկզբին իր գիտական գործունեությամբ աչքի ընկավ նաև Գարեգին Հովսեփյանը, որը մի շարք աշխատություններ նվիրեց հայ միջնադարյան մշակույթի, հատկապես մանրանկարչության, գրչության արվեստի, հնագրության, ճարտարապետության և շինարարական արվեստի հետազոտությանը: Ավելի ուշ լույս տեսավ գիտնականի գլուխգործոցը՝ «Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ» եռահատոր աշխատությունը:

Արվեստ և ճարտարապետություն

19-րդ դարի 70-ական թվականներին կատարված պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են արժեքավոր իրեր, որոնք պատկանում են ուշ բրոնզե դարի և վաղ երկաթե դարի ժամանակաշրջանին։ Հայտնաբերված իրերի մի մասը ժամանակին տեղափոխվել են Մոսկվայի, Սանկտ Պետերբուրգի, Թբիլիսիի, Բաքվի, Երևանի թանգարաններ, իսկ մի մասն Էլ ցուցադրվում է Դիլիջանի երկրագիտական թանգարանում։ Դիլիջանի մշակույթը հատկապես ճարտարապետությունը բարձր զարգացման է հասնում միջին դարերում: 10-13-րդ դարերում կառուցվել են Հաղարծնի եւ Գոշի վանքային համալիրները, որոնք կարեւոր տեղ են գրավում միջնադարյան հայ ճարտարապետական արվեստում: Նշված համալիրները եղել են նաեւ մշակութային կենտրոններ: Այդ նույն ժամանակահատվածի կարեւոր կառույցներից են նաեւ Ջուխտակ վանքերը եւ Մաթոսավանքը:
Նոր ժամանակներում մշակութային կյանքի զարգացման համար նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում 19-րդ դարի 2-րդ կեսին եւ 20-րդ դարի սկզբին կապված տնտեսության աշխուժացման հետ: 1868. բացվում է առաջին դպրոցը (ներկայում թիվ 1 միջնակարգ դպրոցը): Քիչ անց դպրոց է բացվում Պողոսքիլիսա գյուղում (Շամախյան թաղամաս): 1908թ. բացվում է առաջին գրադարանը (ներկայումս Ղ. Աղայանի անվան գրադարանը):
19-րդ դարի վերջին կազմակերպվում են սիրողական թատերախմբեր: 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, երբ ավելի է մեծանում Դիլիջանի համբավը որպես առողջարանի‚ այստեղ սկսում են ստեղծվել զվարճության վայրեր: 1896-98 թթ. արդեն կային ակումբներ, քիչ ավելի ուշ կառուցվում է հայտնի Ռոտոնդան (ֆրանսերեն գմբեթավոր շենք): Այս բացօթյա թատրոնը եղել է ոչ միայն դիլիջանցիների, այստեղ տեղակայված զորամասի ռուս զինվորականության, այլեւ ողջ Անդրկովկասի հայ մտավորականության ամենասիրած վայրերից մեկը: 1900 թվականից Ռոտոնդան արդեն գործում էր եւ իր գոյությունը պահպանել է մինչեւ 1936 թվականը: Այնտեղ ելույթ են ունեցել հայ բեմարվեստի նշանավոր վարպետներ՝ Հ. Աբելյանը, Վ. Փափազյանը, Ա. Հրաչյանը եւ ուրիշներ: Ռոտոնդան ինչպես նաեւ շատ փայտաշեն կառույցներ չեն պահպանվել սողանքային երեւույթների հետեւանքով, որոնք այդքան տարածված են Դիլիջանում: Նշված ժամանակահատվածում նկատելի զարգացում է ապրում նաեւ ժողովրդական տների կառւոցման ճարտարապետությունը: Թիֆլիսի եւ Անդրկովկասի այլ բնակավայրերի հայ մեծահարուստները սկսեցին ամառանոցներ կառուցել Դիլիջանում: Նրանց ամառանոցների ձեւի Դիլիջանի տնաշինական ավանդույթների եւ 19-րդ դարի 30-ական թվականներին այստեղ ներգաղթած ռուս աղանդավորականների՝ մալականների տների հարդարման որոշ էլեմենտների սինթեզի արդյունքում ստեղծվեց ժողովրդակական տների կառուցման «դիլիջանյան ոճ», որին բնորոշ էր երկթեք կղմինդրածածկ տանիքը, լայն գեղեցիկ ձեւավորված փակ պատշգամբները եւ կրով սպիտակեցված պատերը: Այն արագորեն տարածվեց ողջ Աղստեւի հովտում եւ հրաշալիորեն ներդաշնակում էր քաղաքի կանաչ բնապատկերին:
19-րդ դարի վերջին 20-րդ դարի սկզբին բնակավայրում զարգացած են եղել դարբնությունը, գորգագործությունը, ձեռարվեստը, փայտի գեղարվեստական մշակումը եւ այլ ժողովրդական արհեստներ: Կա ինքնատիպ դիլիջանյան կարպետ տեսակը, որի նմուշներից պահվում են քաղաքի թանգարաններում:
1932թ. Դիլիջանում ստեղծվել է պետական թատրոն: Դիլիջանի քաղաքային գրադարանում գործել է նկարչական խմբակ, որը ղեկավարել է մշակույթի երախտավոր ՀԽՍՀ վաստակավոր նկարիչ Հովհաննես Շարամբեյանը: Խմբակի բազայի վրա բացվել է գեղարվեստի դպրոց, որի սաներից շատերը իրենց կրթությունը շարունակելով մայրաքաղաքի արվեստի ուսումնարաններում եւ գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում դարձել են ճանաչված նկարիչներ:
«Դիլիջան» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի հավաքածուում պահպանվում են հարազատ քաղաքի թեմայով Հովհաննես Շարամբեյանի, Մ. Ղուլյանի, Ղ. Ղազարյանի, Վ. Ամյանի, Հ. Ասատրյանի, Է. Հարությունյանի, Ս. Դավթյանի կտավները:
Ժողարվեստի զարգացման գործում մեծ ներդրում ունեն փայտի գեղարվեստական փորագրության վարպետներ Գառնիկ Ալիխանյանը, Ռեւիկ Հովսեփյանը, որոնց գործերի լավագույն շարունակողներից է երիտասարդ վարպետ Գրիշա Հովսեփյանը:
Քաղաքի մշակութային կյանքում կարեւոր դեր է կատարում երաժշտական դպրոցը, որը հիմնադրվել է 1946թ. (այժմ արվեստի պետական քոլեջ): Նրա սաներից շատերը լուրջ ձեռքբերումներ ունեն տարբեր հեղինակավոր փառատոններում:

Երաժշտությունը եւս զարգացում էր ապրում: Երաժշտական արվեստի հսկաներից էր Կոմիտասը, որը հավաքեց եւ մշակեց շուրջ 3000 երգ: Տիգրան Չուխաջյանը գրեց առաջին հայկական օպերան` «Արշակ Բ»: Ալեքսանդր Սպենդիարյանը հիմնադրեց սիմֆոնիկ երաժշտությունը` գրելով «Ալմաստ օպերան: Հովհ. Թումանյանի «Անուշ» պոեմի հիման վրա Արմեն Տիգրանյանը գրեց համանուն օպերան, որը բեմադրվեց Ալեքսանդրապոլում 1912թ.: Զարգանում էր նաեւ աշուղական երգարվեստը, որի փայլուն ներկայացուցիչներից էին Ջիվանին եւ Շերամը:

Հայ իրականության մեջ առաջին պրոֆեսիոնալ թատրոնը հիմնվում է Կ.Պոլսում, 1846թ.: Այն հիմնականում ունեցել է կրկեսային եւ մնջախաղային բնույթ, բայց ներկայացրել է նաեւ պատմական դրամաներ ու մելոդրամներ: 1847թ. Կ.Պոլսի Բերա թաղամասում կառուցվել է թատրոնի մշտական շենք կրկեսային եւ դրամատիկական ներկայացումների համար: Թատրոնն ունեցել է նվագախումբ, դիրիժոր, դերասանների մշտական կազմ:

1851թ. Թիֆլիսում ստեղծվեց Թամամշյանի թատրոնը: 1861թ. Կ.Պոլսում հիմնադրվեց Արեւելյան թատրոնը: 1863թ. Կ.Պոլսում Հակոբ Վարդովյանի ստեղծած թատրոնում ներկայացումներ էին տրվում հայերենով եւ թուրքերենով: Թատերարվեստի զարգացման գործում խոշոր ավանդ ներդրեցին դերասաններ Պետրոս Ադամյանը, Գեւորգ Չմշկյանը, Սիրանույշը, Հովհաննես Աբելյանը եւ ուրիշներ:

19-րդ դարի նշանավոր նկարիչներից էին Հակոբ եւ Աղաթոն Հովնաթանյանները, որոնք շարունակեցին իրենց տաղանդավոր տոհմի ավանդույթները: Ճանաչված նկարիչ էր Ստեփան Ներսիսյանը, որի վրձնին են պատկանում բազմաթիվ հայ նշանավոր գործիչների դիմանկարներ: Համաշխարհային ճանաչում ունեցող ծովանկարիչ էր Հովհաննես Այվազովսկին, որը բազմաթիվ կտավներ է կերտել նաեւ հայկական թեմաներով: 20-րդ դարասկզբի հայ կերպարվեստի նշանավոր ներկայացուցիչներն էին Վարդգես Սուրենյանցը, Գեւորգ Բաշինջաղյանը, Փանոս Թերլեմեզյանը, Մարտիրոս Սարյանը եւ ուրիշներ:

Օսմանյան կայսրության բարձրարվեստ ճարտարապետական կոթողներից շատերի հեղինակներն են հայկական Պալյան եւ ՈՒթուճյան նշանավոր տոհմերի ներկայացուցիչները, որոնց սուլթանները վստահում էին արքունի ճարտարապետի պաշտոնը: 

20-րդ դարի սկզբի ճարտարապետության հայտնի դեմքերից էին Ալեքսանդր Թամանյանը, Թորոս Թորամանյանը, Հովհաննես Քաջազնունին եւ ուրիշներ: 

Բնագիտության ասպարեզի խոշոր գիտնականներից էր ֆիզիկոս Հովհաննես Ադամյանը, որը հանդիսացավ գունավոր հեռուստատեսության հիմնադիրը:

Հայ մշակույթին ծանր, շատ կողմերով անդառնալի հարված հասցրեց 1915-1916թթ. Հայոց ցեղասպանությունը, որի ընթացքում ոչնչացվեց արեւմտահայ մտավորականությունը, Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում գտնվող հազարավոր պատմա-մշակութային հուշարձաններ եւ տասնյակ հազարավոր հնագույն ձեռագրեր: 

Հայկական կինեմատոգրաֆը ստեղծվել է 1923թ ապրիլի 16-ին, երբ կառավարության որոշմամբ ստեղծվեց Հայաստանի Կինոյի Պետական Կոմիտեն:
1924թ Երևանում ստեղծվեց առաջին հայկական կինոստուդիան՝ Հայֆիլմը, նույն թվականին նկարահանելով Խորհրդային Հայաստանի առաջին փաստագրական ֆիլմը:
Առաջին հայկական սև-սպիտակ համր ֆիլմը՝ <<Նամուս>>-ը, նկարահանվել է Ալեքսանդր Շիրվանզադեի համանուն վեպի հիման վրա 1925թ.։ Ֆիլմի ռեժիսորնը, Համո Բեկնազարյանը, նկարահանել է նաև առաջին ձայնային ֆիլմը՝ <<Պեպո>>-ն 1935թ:
Հայտնի ռեժիսորներից են նաև Սերգեյ Փարաջանովը (<<Նռան գույնը>>), Հենրիկ Մալյանը (<<Նահապետ>>), Արտավազդ Փելեշյանը (<<Տարվա եղանակները>>), Էդմոնդ Քյոսայանը, Ֆրունզե Դովլաթյանը, Միքայել Վարդանովը (<<Փարաջանով։Վերջին գարուն>>), Լևոն Մկրտչյանը (<<Հովհաննես Շիրազ>>), Ատոմ Էգոյանը (<<Արարատ>>), Մայքլ Հակոբ Հակոբյանը, ով հայտնի է հայկական ցեղասպանության, ժամանակակից հայկական պատմության և պատմական Հայաստանի մասին փաստագրական ֆիլմերով:
Ժամանակակից հայկական կինեմատոգրաֆն ամեն տարի նկարահանում է 2 կամ 3 խաղարկային ֆիլմ, 8 կարճամետրաժ և 15 վավերագրական ֆիլմեր։ 

1958թ.-ից հրատարակվում է «Դիլիջան» թերթը (ընդհատվել է 1963-64թթ), վերահրատարակվել է 1965թ. Մայիսի 5-ին: Այժմ այն երկշաբաթաթերթ է, ուր զետեղվում են քաղաքային կյանքի տարբեր ոլորտներին վերաբերվող հոդվածներ: 2006թ. մայիսից հրատարակվում է «Երիտասարդական գործունեության ակումբ» հասարակական կազմակերպության «Երիտասարդ Դիլիջան» ամսաթերթը: 1993թ.-2005թ. գործել է տեղական RT-V հեռուստաընկերությունը:

Ռոմանտիզմի ամենակարկառուն ներկայացուցիչը մեծ ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկին էր (1817–1900)։ Նա առաջինն է անդրադարձել հայկական բնաշխարհի պատկերմանը (Արարատը, Սևանա լիճը ներկայացնող բնանկարներ, դրանց թվում՝ «Նոյը իջնում է Արարատից» և այլն), ստեղծել հայոց պատմությանը նվիրված կտավներ («Հայ ժողովրդի մկրտությունը», «Երդում»։ Վարդան զորավար»), բուռն ցասումով անդրադարձել 1890-ական թթ Թուրքիայում հայերի ջարդերին («Հայերի ջարդը Տրապիզոնում 1895 թվին», «Թուրքական նավերը Մարմարա ծովն են թափում հայերին»)։ Ազգային ռեալիստական բնանկարչության հիմնադիրը Գևորգ Բաշինջաղյանն է (1857–1925), առաջին հայ նկարիչը, որ բնականից է վրձնել Հայաստանի, ինչպես և Անդրկովկասի բնաշխարհը՝ քնարական և էպիկական մեկնաբանումներով։ Ս. Ներսիսյանից հետո Հարություն Շամշինյանն է (1856–1914) դիմել թեմատիկ ստեղծագործությանը։ Թեմատիկ պատկերի կուլտուրան միջազգային մակարդակի է բարձրացրել Վարդգես Սուրենյանցը(1860–1921), ստեղծել հայ ժողովրդի ներկային, պատմությանը, դիցաբանությանը նվիրված գործեր («Ոտնահարված սրբություն», «Լքյալը», «Շամիրամն Արա Գեղեցիկի դիակի մոտ», «Զաբել թագուհու վերադարձը գահին» և այլն), բնանկարներ («Հռիփսիմեի վանքը Էջմիածնի մոտ»), գրքի պատկերազարդումներ, բեմանկարներ, 1915-ի Մեծ եղեռնից փրկվածների նկարաշար։ Բազմաժանրությանը զուգընթաց Վ. Սուրենյանցը շփվել է գեղանկարչության եվրոպական նոր հոսանքների հետ, իր արվեստում օգտագործել մոդեռն ոճի որոշ հնարներ՝ չկորցնելով ազգային դեմքը։ XIX դ – XX դ սկզբի կերպարվեստում իրենց տեղն ունեն ծովանկարիչ Մանուկ Մահտեսյանը (1857–1908), Խաչատուր Տեր-Մինասյանը (1870–1906), Մանուկ Ալաջալովը (1862–1934), Դավիթ Օքրոյանցը (1874–1943), Գրիգոր Գաբրիելյանը (1862–1898)։ 19-րդ դարի արևմտահայության մշակութային կենտրոնը Կ. Պոլիսն էր, որտեղ Մանասեներից բացի գործել են Ումեդ (Հովհաննես) Պեյզատը (1809–1874), ծովանկարիչ Մկրտիչ Ճիվանյանը (1848– 1906), Ժորժ (Հակոբ) Տամադյանը (1839–1920), Սիմոն Հակոբյանը (1857– 1921), Ասլան դ՚Աբրոն (1848–1928)։ 1916 թվականին Թիֆլիսում ստեղծվել է Հայ արվեստագետների միություն, որի անդամները սկզբնավորել ու խոր հետք են թողել թե՛ Խորհրդային Հայաստանի և թե՛ սփյուռքի կերպարվեստ:

               

XIX դ վերջին, XX դ սկզբին հայկական արվեստը հարստացրել են դիմանկարիչներ Ստեփան Աղաջանյանը (1863–1940), Ենոք Նազարյանը (1868–1928), Հմայակ Արծաթպանյանը (1878–1919), բնանկարիչ Փանոս Թերլեմեզյանը (1865–1941), նաև կենցաղագիր Հմայակ Հակոբյանը (1871–1939), Անիի ճարտարապետական հուշարձանները վրձնած Արշակ Ֆեթվաճյանը (1866–1947)։ Հայ նշանավոր նկարիչները ստեղծագործել են նաև Ֆրանսիայում՝ նատյուրմորտիստ Զաքար Զաքարյան(1849–1923), ծովանկարիչներ՝ Արսեն Շապանյան (1864–1949), Վարդան Մախոխյան (1869–1937) և ուրիշներ։ Ռեալիզմին զուգընթաց իմպրեսիոնիզմի և հաջորդող ուղղությունների գեղարվեստական մտածողությունն ու արտահայտչամիջոցները դրսևորվել են հայ գեղանկարչության խոշորագույն դեմքերից մեկի՝ Եղիշե Թադևոսյանի (1870–1936) արվեստում։ Իմպրեսիոնիզմին մոտ էին Կարապետ (Շարլ) Ադամյանը (1872–1947), Վահրամ Գայֆեճյանը (1879–1960), Հովհաննես Ալխազյանը (1881–1958), Սարգիս Խաչատուրյանը (1886–1947), սիմվոլիզմին՝ Հովսեփ Փուշմանը (1877–1966), Գեորգի Յակուլովը (1884–1928)։ XX դ սկզբի գեղարվեստական նորագույն ուղղությունների խաչմերուկում իր բոլորովին նոր՝ «Հեքիաթներ և երազներ» նկարաշարով համաշխարհային արվեստ է մուտք գործելՄարտիրոս Սարյանը (1880–1972)։

Հայ նոր քանդակագործությունը երևան է եկել հանձին Կ. Պոլսում ստեղծագործած առաջին հայ քանդակագործ Երվանդ Ոսկանի (1855– 1914)։ XX դ սկզբի հայ հուշարձանային քանդակագործությունն սկզբնավորել է Անդրեաս Տեր-Մարուքյանը (1871– 1919), կերտել Ռ.Պատկանյանի, Մ. Նալբանդյանի հուշարձանները, Ղ. Ալիշանի, Պ. Ադամյանի, Խրիմյան Հայրիկի կիսանդրիները և իր գլուխգործոցը՝ Խաչատուր Աբովյանի արձանը, ազգ-հայրենասիրական թեմաներով բարձրաքանդակներ։ Հիմնականում կենցաղային ժանրի քանդակներ է ստեղծել Միքայել Միքայելյանը (1879–1943)։ 1910-ական թթ է ձևավորվել ապագա ականավոր քանդակագործներ,Շվեյցարիայում՝ Մորիս Սարկիսովի (1882– 1947), ԱՄՆ-ում՝ Հայկ Բադիկյանի (1876–1950), Հակոբ Փափազյանի (1878–1957), Նշան Թուրի (1888–1967), Ռուսաստանում՝Սերգեյ Մերկուրովի (1881–1952), Հակոբ Գյուրջյանի (1881–1948), Գրիգոր Քեպինովի (1886–1966) արվեստը։

XIX դ, XX դ սկզբի հայկական գրաֆիկան սկզբնավորվել է Աղաթոն Հովնաթանյանի (1816–93) և Հովհաննես Քաթանյանի (1824–94) փորագրանկարներով, Հ. Շամշինյանիօֆորտներով, մատիտանկարներով, գրչանկարներով (1904-ին ռուսերեն հրատարակվել է նրա գծագրության և հեռանկարի՝ Անդրկովկասում առաջին դասագիրքը), Վ. Սուրենյանցի գրաֆիկական գործերով։ Հայկական գրաֆիկան օֆորտի բնագավառում տվել է XX դ խոշոր վարպետներ հանձինս Էդգար Շահինի (1874–1947) և Տիգրան Պոլատի (1874–1950), որոնք ստեղծագործել են Փարիզում։ Ջրաներկի վարպետներ էին Տիգրան Եսայանը (1874–1921) և Ա. Ֆեթվաճյանը, գրքի ձևավորող Մելքոն Քեպապճյանը (1880–1949)։ Այդ բնագավառում ուրույն տեղ ունեն մեծատաղանդ ինքնուս նկարիչ Վանո Խոջաբեկյանի (1875–1922)՝ Թիֆլիսի կյանքն ու կենցաղը վերարտադրող մատիտանկարները, Գրիգոր Շարբաբչյանի (1884 – 1942) գործերը (դրանց թվում՝ բեմանկարներ)։ Զարգացում է ապրել նաև երգիծանկարչությունը հայկական օրաթերթերում, երգիծահանդեսներում։ Առաջին ծաղրանկարիչներից էին Դավիթ Օքրոյանցը, Գարեգին Երիցյանը (1879–1966)։

1932 թվականին լուծարելով ստեղծագործական խմբավորումները՝ հիմնվել է նկարիչների միությունը։ 1938 թվականին կազմակերպվել են «Սասունցի Դավիթ» էպոսի 1000-ամյակին նվիրված ցուցահանդես և հոբելյանական հրատարակություններ՝ Հակոբ Կոջոյանի, Գ. Գյուրջյանի, Կ. Սիմոնյանի, Ս. Առաքելյանի, Մհեր Աբեղյանի, Ս. Ռաշմաջյանի, Ա. Մամաջանյանի, Երվանդ Քոչարի գեղանկարչական ու գրաֆիկական գործերով, 1939 թվականին՝ Մոսկվայում կայացած հայկական տասնօրյակի հետահայաց ցուցահանդեսը հայ ողջ մշակույթի բազմադարյան ընդգրկումով։ 1930-ական թվականներին արվեստի հիմնական ուղղվածությանը զուգընթաց տեղ է գտել պատմողականությունը, ստեղծվել են հայ գրականության կերպարներով ներշնչված սյուիտներ (քանդակագործ Այծեմնիկ Ուրարտու), ազատ գծանկարով բնապատկերներ (Մհեր Աբեղյան, Ա. Ղարիբյան և ուրիշներ)։

Հայ պրոֆեսիոնալ քանդակագործությունն ի հայտ է եկել 19-20-րդ դարերի սահմանագծին: Զարմանալի է, որ թեեւ հայկական մշակույթում քանդակագործությունը միշտ էլ կարեւոր տեղ է ունեցել, սակայն պրոֆեսիոնալ չի եղել: Քիչ չեն եղել ժողովրդական վարպետներ, որոնք աշխատել են տարբեր ուղղություններով` եկեղեցիների պատերին արված բարձրաքանդակներ, մահարձաններ, խաչքարեր եւ այլն: Սակայն քանդակագործները պրոֆեսիոնալ կրթություն սկսեցին ստանալ միայն 20-րդ դարի սկզբին` Ռուսաստանում, Եվրոպայում, ապա եւ՝ ԱՄՆ-ում:

Զարմանալի է, բայց եթե հայերը արվեստի մեջ որեւէ բան են անում ամբողջ հոգով, ապա դա անում են մինչեւ վերջ` մեծ ոգեւորությամբ եւ հուզմունքով: Ռուսաստանցի հայերն ուղեւորվեցին Բուրդելի, Ռոդենի մոտ: Ամենատաղանդավորներից մեկն էր համարվում նավթարդյունաբերող Տարասովի որդին` Ալեքս Տարասովը: Բայց Փարիզից բացի, կային նաեւ այլ ուղղություններ` Ռուսաստան (Սանկտ Պետերբուրգ-Լենինգրադ, Մոսկվա), Իտալիա, Գերմանիա-Ավստրիա եւ այլն: Այսպես 20-րդ դարի 30-ականներին Հայաստան եկան հիանալի քանդակագործներ` Ա. Տեր-Մանուկյանը, Ա. Գյուրջյանը, Ս.Մերկուրովը, Ա.Սարգսյանը, Ա. Ուրարտուն, Ս.Ստեփանյանը, Ե.Քոչարը եւ այլք: Նրանք հնարավորություն տվեցին հասկանալու ազգային քանդակագործության պրոֆեսիոնալ ու թեմատիկ գերակայությունները եւ զարգացման հիմնական ուղղությունները: 20-րդ դարի այդ առաջին 30 տարիները հայ վարպետների համար ավելի արդյունավետ եղան, քան դրանց նախորդած մի քանի դարերը: Այդ 30 տարիներն ապացուցեցին, որ հայ քանդակագործությունը կարող է կայանալ:

Հայրենիքի կորստյան ողբերգությունը, հայոց աշխարհի փլուզումը, ճարահատյալ արտագաղթը չկարողացան խարխլել ազգի` ստեղծագործելու, արարելու կամքը: Հայ վարպետներն աշխատում էին` հետեւելով համաշխարհային մշակութային ավանդույթներին: Նրանք չչարացան, չդարձան գավառական արվեստագետներ, չամփոփվեցին իրենց ազգային խնդիրների մեջ, ձեռքները զենք չվերցրին, ցինիկ չդարձան: Նրանք շարունակեցին ճշմարտության որոնումներն իրենց հոգում եւ մարդկանց աշխարհում նույն հետաքրքրասիրությամբ, որով հասկանում, վերլուծում եւ նկարում, ստեղծում էին այդ նույն աշխարհը ուրիշ դարերում` սկսած մ.թ.ա.երկրորդ հազարամյակից մինչեւ մեր օրերը: Ի դեպ, ինչպիսի՜ զարմանահրաշ գործեր է թողել իրենից հետո հայ վարպետն իր ազգային ինքնագիտակցության հիշողության մեջ հայ ազգի էթնոգենեզի առաջին փուլում:

30-ականները սփյուռքում շատ արդյունավետ ժամանակներ էին: Նրանք հետաքրքիր էին նաեւ Խորհրդային Հայաստանում: Երվանդ Քոչարը Փարիզում ստեղծում է քանդակի եւ գեղանկարչության սինթեզ: Այս փորձը մեծ հաջողություն է ունենում եւ 50-80-ականներին խթան է դառնում 20-րդ դարի արվեստի այլ ուղղությունների, մասնավորապես՝ ինստալյացիայի ու գրաֆիտիզմի, կինետիկ արվեստի համար:

30-ականներին շատ հզոր էր աշխատում քանդակագործ Կամսարականը: Եվ, այդուհանդերձ, կարեւորագույնը Երեւանն էր, պրոֆեսիոնալ քանդակի դերի նրա ընկալումն ազգի ու մայրաքաղաքի կյանքում: Պետական պատվերները հսկայական չափերի էին հասնում, սակայն դրանք մի առանձնահատկություն ունեին` քաղաքական պատվեր էին: Բայց նույնիսկ այդ պայմաններում հայ վարպետները իսկական արվեստի գործեր էին ստեղծում` գյուղերն ու քաղաքները զգուշորեն զարդարելով արձաններով: Թեեւ կային նաեւ այնպիսի գործեր, ինչպես Ստալինի արձանը Երեւանում: Սխալներ եղան նաեւ հաջորդող տասնամյակներում, սակայն ինձ հետաքրքրում է քանդակագործների պրոֆեսիոնալիզմը եւ ռուսական ու եվրոպական ավանդույթների հետ ազգային պլաստիկայի սինթեզի նրանց ընկալումը:

Մենք կարող ենք ասել, որ միայն 50-ականների վերջին, երբ հայտնվեց հայ քանդակագործների երիտասարդ եւ շատ ակտիվ աշխատող սերունդը, Հայաստանի պրոֆեսիոնալ քանդակագործությունը դարձավ ազգային գեղարվեստական մտածելակերպի ուժեղ կողմերից մեկը: Այս սերնդին էին պատկանում ներգաղթած արվեստագետներ, այդ թվում՝ քանդակագործ Գ. Ահարոնյանը: Հետաքրքիր են նաեւ Կեպինովը, Ն.Նիկողոսյանը, Գ.Չուբարյանըգ: Բայց միեւնույն է, առանց ուժեղ նոր հոսանքի, որ հետագայում կոչվեց 60-ականների սերունդ, հայ քանդակը դեռ երկար կարող էր մնալ իբրեւ միջակություն: Հենց 60-ականներին ենք մենք տեսնում այնպիսի դեմքերի, ինչպես Ե.Խոջաբաշյանը, Ա.Չաքմաքչյանը, Ա. Շիրազը, Օ.Պետրոսյանը, Յու.Պետրոսյանը եւն, որոնք 60-ականների սկզբին երեւան եկան իրենց թարմ գործերով, սակայն բազում օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներով չկարողացան դիմակայել ժամանակի փորձություններին: Նրանք մնացին հայ քանդակի գլխավոր ուղղությունների սահմանից դուրս: Իսկ հայ քանդակագործությունն ուզում էր լինել խորհրդային ու համաշխարհային քանդակի առաջին շարքերում: Եղան նաեւ այլ երիտասարդ քանդակագործներ, մասնավորապես՝ Ա.Հովսեփյանը կամ Վ.Խաչատրյանը:

Հենրի Մուրն ու Մարինո Մարինին, Ալբերտո Ջակոմետին, 20-րդ դարի մյուս մեծերը Հայաստանի երիտասարդ քանդակագործների կուռքն էին: Նրանց հետ միաժամանակ երիտասարդ արվեստագետները հրապուրված էին ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Միջագետքի հնագույն արվեստով. դրա համար լրացուցիչ խթան դարձան Արշիլ Գորկու նամակները: Դրանց ավելանում են ֆուտուրիզմը, կինետիզմը, կուբիզմը, սյուրռեալիզմը, աբստրակցիոնիզմը ոչ թե իբրեւ գեղագիտական հոսանքներ (այն հեռավոր տարիներին չափազանց դժվար էր տեսական հոդվածներ, մանիֆեստներ ձեռք բերելը), այլ իբրեւ ձեւակազմիչ բաղադրիչներ: Ի դեպ, այսպիսի «ոչ լիարժեք» որոնումը ուներ եւ դրական կողմեր. հայ արվեստագետները, ինչպես Լատինական Ամերիկայի եւ այլ երկրների շատ արվեստագետներ, արեւմտյան նորարարների ստեղծագործությունների մեջ տեսնում էին այն, ինչ չկար կամ էլ վերջիններս չէին էլ մտածել: Եվ դա երիտասարդ քանդակագործներին հնարավորություն տվեց հասնելու բավականին բարձր մակարդակի: Արտո Չաքմաքչյանն ինտելեկտուալ ուղղության առաջնորդն էր, Արա Շիրազը` պոետական ուղղության, իսկ Երվանդ Խոջաբաշյանը գլխավորեց զարգացման տոտեմային ուղղությունը: Բայց սա չի նշանակում, որ նրանք աշխատում էին բացառապես այս ռեգիստրում: Նրանք ազատ էին իրենց որոնումների մեջ, միեւնույն ժամանակ՝ շատ մեծ ազդեցություն էին թողնում միմյանց վրա: 50-70-ականների Երեւանը ստեղծագործական լավ միջավայր էր շատ ու շատ արվեստագետների, նկարիչների, բանաստեղծների, գրողների համար: Նույնիսկ Փարաջանովը, Տարկովսկին ու Շոստակովիչն էին ցանկանում գալ մեզ մոտ` զգալու հայոց մայրաքաղաքի մշակութային կյանքի պուլսը: Երեւանն արվեստում կանոններ էր թելադրում ոչ միայն խորհրդային մյուս հանրապետություններին, այլեւ անգամ Մոսկվային: Դա արվեստի մարդկանց իսկական միավորում էր, որոնց ներքին գեղարվեստական տոնուսը չափազանց բարձր էր: Այստեղից էլ գալիս էր ներքին համագործակցությունն ու մրցակցությունը:

Հայոց մայրաքաղաքը նոր գեղարվեստական միտք էր երկնում, որը հետաքրքիր էր ոչ միայն ԽՍՀՄ-ի արվեստագետներին, այլեւ ուրիշներին: Դա մենք միայն հիմա ենք գիտակցում, երբ հետադարձ հայացքով ենք նայում այն ժամանակին: Ամենամեծ արժեքն այն էր, որ Հայաստանի մշակութային կյանքը, որն ընդհատվել էր ավելի քան 1000 տարով, կրկին վերածնվում էր այն ժամանակվա մեծ արվեստագետների ջանքերով: Այսպես էր ծնվում հայ ժամանակակից քանդակագործությունը` արվեստի ամենաքմահաճ ու դժվար ընդունվող տեսակներից մեկը:

70-80-ականների հայ քանդակագործների պլաստիկան բավարարվածության զգացում է առաջացնում, քանզի նրանցից շատերը կարողացան գտնել իրենց որոնումների կամերտոնը, արտահայտման իրենց պլաստիկ «լեզուն», որը թեեւ մոտ էր եվրոպացի վարպետների որոնումներին, սակայն սեփական ձեռագիրն ուներ:

Ժամանակակից քանդակագործների առջեւ շատ բարդ խնդիր է դրված` կապված քաղաքային, մոնումենտալ եւ զբոսայգիների արձանների հետ, որոնք ամեն օր հայտնվում են Երեւանի ու մեր մյուս քաղաքների այս ու այն հատվածներում: Այս առիթով ուզում եմ պարզ ու միանշանակ ասել. չի կարելի միեւնույն տոնայնությամբ կերտել բոլոր արձանները, որոնք հավերժացնում են արվեստի մեծ գործիչների, զորավարների, պետական գործիչների: Չի՛ կարելի քանդակագործների ընդամենը մեկ կամ երկու սերնդի թույլ տալ զարդարելու երկրի մայրաքաղաքը: Մենք դեռ 100 տարի առաջ չէինք կարողանում դա անել, իսկ այժմ նետվում ենք ցանկացած պատվերի վրա, որպեսզի հայտնի դառնանք, ասել է թե՝ պահանջված: Ինձ զարմացնում է նման մթնոլորտը, քանզի այն անարդար է, թերարժեք եւ անհեռատես: Վերջին 20-25 տարիներին հսկայական թվով արձաններ են տեղադրվել, սակայն ըստ էության իսկապես հետաքրքիր գործեր չկան: Եվ ցավալի է այս մասին գրելը:

­­­­­­­­­­­­­­­­­­19-20րդ դարերում վերելք է ապրել հայ մշակույթը: Կարծում եմ , որ հատկապես մեծ բարձրունքների է հասել դպրոցը: Այն կարևոր տեղ է զբաղեցնում հայ իրականության մեջ և ընդհանրապես դպրոցը կարևոր ու մեծ դեր է խաղում բոլոր հասարակությունների կյանքում: Կրթությունը հարկավոր է մեզանից յուրաքանչյուրին:

Մեծ վերելք է ապրել ինչպես դպրոցը այնպես նաև պատմագրությունը: Այն սերտորեն կապված է դպրոցի՝ կրթության հետ: Եթե չլինի կրթությունը չի կարող լինել պատմագրությունը, իսկ եթե չլինի կրթությունը  մենք անտեղյակ կլինենք պատմագրությունից:

Իսկ արվեստը և ճարտարապետությունը  բարձր դիրք են գրավում բոլորի կյանքում: Դրանք հոգևոր սնունդ են ինձ համար և կարծում եմ, որ ոչ միայն ինձ,  այլ նաև բոլորի համար:

http://www.armeniaculture.am/am/Encyclopedia_dprotsy_XIX_dar_XX_dari_skizb

http://www.armeniaculture.am/am/Encyclopedia_gitutyuny_XIX_dar_XX_dari_skizb

http://hayenq.webnode.ru/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81-%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6/%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%BE%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D6%81%D5%B8/%D5%B013/

http://hayenq.webnode.ru/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81-%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6/%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%BE%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D6%81%D5%B8/%D5%B013/

http://www.dilijan.am/Dilijan/site/?lang=am&show=groups&showID=3&s=3

http://armeniabusiness.am/hy/arvest

http://www.dilijan.am/Dilijan/site/?lang=am&show=objects&showID=2&s=3

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%BE%D5%A5%D5%BD%D5%BF

http://archive.168.am/am/articles/14359